W opracowaniu wykorzystano fragmenty pracy magisterskiej obronionej w 2006 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Kopiowanie i wykorzystywanie tekstu bez zgody autora jest zabronione.
1. Informacje podstawowe
2. Drogi zakażenia HIV
a\ Seks a HIV
b\ Krew a HIV
c\ Rodzicielstwo a HIV
3. Leczenie antyretrowirusowe
a\ Działanie leków
b\ Stosowanie terapii ARV
4. Prawo a HIV/ADS
BIBLIOGRAFIA:
1. Informacje podstawowe
AIDS jest chorobą, która pojawiła się niedawno i natychmiast wywołała skrajne emocje w społeczeństwach na całym świecie. Po dziś dzień spostrzegana jest przez pryzmat śmierci, izolacji, lęku, tajemnicy. Aby zrozumieć jej wpływ na życie zakażonego wirusem HIV człowieka i jego rodziny, trzeba poznać podstawowe informacje na jej temat. Współczesna medycyna wie na temat tego wirusa już bardzo wiele, ale wciąż nie wynaleziono odpowiedniego leku pozwalającego na całkowite jego wyeliminowanie z organizmu, ani nawet skutecznej szczepionki. Jest to tym bardziej palący problem, że na całym świecie, według statystyk WHO/UNAIDS, około 40 milionów ludzi żyje z wirusem HIV,
a codziennie zakaża się 6.000 młodych osób (http://www.aids.gov.pl/files/epidemiologia/). Czym zatem jest HIV, a czym AIDS?
HIV jest skrótem od angielskiego określenia Human Immunodeficiency Virus. Jest to retrowirus wywołujący upośledzenie odporności u człowieka, lecz poza tym nie dający żadnych innych objawów. AIDS, natomiast, to skrót od Acquired Immune Deficiency Syndrome i jest to cały zespół symptomów nabytego niedoboru odporności, który może się rozwinąć- i zazwyczaj rozwija się- w wyniku zakażenia HIV. Symptomy te, to pewne choroby, które występują powszechnie i nie są specjalnie szkodliwe u osób z nieuszkodzonym systemem immunologicznym, ale dla kogoś, o drastycznie obniżonej odporności, niektóre
z nich mogą być nawet śmiertelne.
Dzieje się tak dlatego, iż organizm każdego człowieka wyposażony jest
w swoisty system obronny- tzw. system immunologiczny, który zwalcza atakujące go choroby. HIV osłabia ten system, a w końcu może doprowadzić do jego ostatecznego zniszczenia. Jest to jednak proces trwający wiele lat.
2. Drogi zakażenia HIV
Istnieją trzy główne drogi zakażenia HIV, które nauka dobrze zna
i, w konsekwencji, może zapobiegać następnym (J. Juszczyk, 1990):
• Podczas stosunków seksualnych z penetracją bez zastosowania zabezpieczenia.
• Przez przedostanie się zakażonej krwi innej osoby do krwiobiegu osoby zdrowej.
• W czasie ciąży, podczas porodu lub karmienia dziecka piersią przez matkę zakażoną HIV.
Seks a HIV
Wirus HIV może znajdować się w płynach ustrojowych człowieka. Podczas stosunku płciowego ulegają one wymianie (K. Walkowska- Iwańska, 2001,
s. 14). Potencjalnie zakażone płyny, które mogą się pojawić podczas kontaktu seksualnego, to sperma, płyn przedejakulacyjny, wydzielina z pochwy i szyjki macicy oraz krew (Materiały niepublikowane, 2003). Trzeba jednak pamiętać, iż nie każdy stosunek bez zabezpieczenia jest jednakowo ryzykowny. Podczas szacowania ryzyka zakażenia musimy brać pod uwagę czynniki takie, jak:
1. Rodzaj potencjalnie zakaźnego płynu, który ma kontakt z błoną śluzową
(np. sperma bardziej jest zakaźna, niż wydzielina z pochwy).
2. Powierzchnia kontaktu śluzówki z potencjalnie zakaźnym materiałem
(u mężczyzny powierzchnia ta jest dużo mniejsza- zaledwie ujście cewki moczowej, u kobiety, natomiast- cała błona śluzowa wyściełająca pochwę i szyjkę macicy).
3. Czas kontaktu (zdecydowanie krótszy w przypadku osoby penetrującej)
4. Uszkodzenia w obrębie narządów płciowych, jamy ustnej, odbytu
(stąd większa możliwość zakażenia podczas stosunku analnego, kiedy delikatniejsza błona śluzowa odbytu narażona jest na liczne uszkodzenia).
Według J. Juszczyka (1990, s. 18-19), do czynników tych należą również:
• Faza zakażenia u partnera HIV- dodatniego.
• Wiremia (ilość cząstek wirusa HIV w krwi, a tutaj także i nasieniu).
• Stosunek podczas miesiączki (bardziej groźny zarówno dla kobiety,
jak i mężczyzny).
• Krwawienie podczas stosunku (nie związane z miesiączką).
• Obrzezanie (mężczyźni nieobrzezani zakażają się łatwiej, niż obrzezani).
• Doustne środki antykoncepcyjne (zwiększają wrażliwość na HIV).
Aby zapobiec przenoszeniu płynów ustrojowych z organizmu jednej osoby do organizmu drugiej, zastosować należy prezerwatywę. Seks staje się wówczas bezpieczniejszy.
Warto tu wspomnieć, iż sensacyjne doniesienia w prasie, szczególnie katolickiej, jak również te, tworzone na podstawie statystyk opracowywanych
z protokołów testowania o tym, jakoby wirus HIV przenikał przez prezerwatywę, mają się nijak do rzeczywistości oraz do solidnych badań naukowych. Przeprowadzono bowiem we Francji doświadczenia z fioletem goryczki, którego cząsteczka jest kilkadziesiąt razy mniejsza od wirusa HIV. Dowiedziono tam, iż kładziony warstwowo lateks nie przepuszcza nawet tych cząsteczek. W USA, natomiast, zbadano 100 par, w których jedna osoba była zakażona wirusem HIV, druga zaś - nie. Pary te stosowały regularnie prezerwatywę podczas każdego stosunku. W powtórnym pomiarze okazało się, iż nie zakaziła się ani jedna osoba.
Krew a HIV
Zakażenie HIV podczas bezpośredniego przedostania się zakażonej krwi do krwiobiegu osoby zdrowej, jest stosunkowo najbardziej możliwe. Dzieje się tak często, gdy strzykawki i igły są wykorzystywane niejednorazowo (stąd częste zakażenia u osób przyjmujących narkotyki dożylnie). Czasem może się to zdarzyć poprzez transfuzję krwi w krajach, gdzie zapasy krwi nie zostały przebadane na obecność przeciwciał a- HIV.
Do zakażeń dojść może również rzadko podczas udzielania pierwszej pomocy, kiedy osoba jej udzielająca nie zwróci uwagi, na świeże skaleczenia bądź zadrapania. Czasem zdarzają się też przypadkowe zakłucia pracowników służby zdrowia bądź pracowników serwisów zajmujących się pomocą osobom czynnie uzależnionym od narkotyków. W sytuacjach takich należy zastosować tzw. profilaktykę poekspozycyjną. Warto też pamiętać o używaniu rękawiczek lateksowych, które, nawet w przypadku zakłucia, znacznie obniżają ryzyko zakażenia (K. Walkowska- Iwańska, 2001, s. 12-17).
Rodzicielstwo a HIV
Prawdopodobieństwo przekazania HIV z matki na dziecko wynosi,
w zależności od kraju, 2- 40% (K. Walkowska- Iwańska, 2001, s. 19). Rozbieżność taka wynika z różnej dostępności leków antyretrowirusowych.
Ryzyko przeniesienia zakażenia HIV z matki na dziecko istnieje, choć nie jest ono bardzo duże podczas ciąży. Większe ryzyko dla dziecka stwarza sam poród i karmienie piersią. W roku 1994 wykazano, że podawanie AZT (Retrowir- nukleozydowy inhibitor odwrotnej transkryptazy) doustnie, najwcześniej od czternastego, najpóźniej od trzydziestego czwartego tygodnia ciąży aż do jej zakończenia, następnie dożylnie podczas porodu i potem podawanie leku noworodkowi doustnie przez sześć tygodni minimalizuje to ryzyko prawie do zera
(D. Rogowska- Szadkowska, 1998, s. 72). Takie postępowanie nazywane jest protokołem ACTG- 076.
Obecnie, kiedy medycyna odeszła już od stosowania monoterapii, lekarze nadal dokładają wszelkich starań, aby w skład kombinacji lekowej ciężarnej kobiety seropozytywnej wchodziło zawsze AZT.
Trzeba pamiętać, że dziecko, które rodzi matka zakażona HIV, posiada
w organizmie wraz z całym przejętym od matki „zestawem” różnych przeciwciał, także przeciwciała anty- HIV. Nie znaczy to jednak, że jest zakażone, choć klasyczne testy nawet do półtora roku po urodzeniu, dadzą wynik pozytywny.
W celu ustalenia statusu serologicznego dziecka, przeprowadza się tak zwane hodowle komórkowe, w których szukany jest sam wirus
Zakażenie wirusem HIV nie może jednak odebrać kobiecie prawa do rodzicielstwa. Matki seropozytywne wykazują ogromną troskę o potomstwo,
a zakażenie nie utrudnia im realizowania roli macierzyńskiej.
Kiedy dziecko pragną mieć zdrowa kobieta i zakażony mężczyzna, problemem nie jest zapobieżenie zakażeniu dziecka, a partnerki. Poradniki dla Osób Żyjących z Wirusem HIV jeszcze parę lat temu odradzały w ogóle podejmowanie decyzji o posiadaniu dzieci. Ostrzegały, że nawet jednorazowy stosunek bez prezerwatywy w celu spłodzenia potomstwa nie musi skończyć się zapłodnieniem, a może - zakażeniem. Oczywiście, nie było łatwo podążać za takimi radami i pary +/- często podejmowały ryzyko związane z możliwością zakażenia partnerki, ponieważ pragnienie posiadania dziecka było zdecydowanie silniejsze. Ten problem medycyna rozwiązała nieco później, niż poprzedni. Pierwszym krokiem było tu przeprowadzanie zabiegów in vitro na zakażonym wirusem HIV nasieniu. W niedługim jednak czasie powszechniejsze, bardziej oszczędne, a co najważniejsze- nie tak kontrowersyjne stały się zabiegi sztucznej inseminacji. Nasienie mężczyzny zakażonego HIV zostaje poddane oczyszczeniu, a następnie podane bezpośrednio do dróg rodnych kobiety.
3. Leczenie antyretrowirusowe
Leki antyretrowirusowe, to leki szczególne. Przedłużają i poprawiają jakość życia Osób Żyjących z wirusem HIV, ciągłe ich unowocześnianie i odkrywanie coraz nowych ich rodzajów budzi u osób zakażonych i ich rodzin nadzieję, że kiedyś w końcu AIDS będzie chorobą uleczalną, a obecnie, że wirus HIV utrzymany zostanie pod kontrolą i nie doprowadzi do rozwinięcia się choroby i do śmierci.
Specyfika tych leków polega też na tym, że presja społeczności żyjących
z HIV, szczególnie w USA, spowodowała skrócenie do niezbędnego minimum badań klinicznych nad nimi. W przypadku, bowiem leków innych, niż antyretrowirusowe fazy badań klinicznych trwają zwykle 10- 11 lat. Tutaj jednak od momentu poznania działania leku w badaniach doświadczalnych do dopuszczenia leku do powszechnego stosowania mija średnio około dwóch lat
(D. Rogowska- Szadkowska, 1998, s. 24).
Działanie leków
Działanie leków antyretrowirusowych ma za zadanie ograniczyć namnażanie się wirusa we krwi. Nie powodują one jednak całkowitego zahamowania replikacji HIV, a jedynie jej zmniejszenie (D. Rogowska- Szadkowska, 1998, s. 25).
HIV dlatego powoduje niszczenie komórek odpornościowych, gdyż, aby się namnażać, musi do nich wniknąć i „skorzystać” z ich możliwości przepisywania kodu genetycznego. W procesie replikacji ważną rolę odgrywają dwa składniki tego retrowirusa. Odwrotna transkryptaza potrzebna jest na początku tegoż procesu. Jest odpowiedzialna za „zmuszenie” komórki do „przepisania” materiału genetycznego wirusa z RNA na DNA. Proteaza HIV, natomiast, to enzym, który odgrywa istotną rolę pod koniec cyklu powstawania nowych cząstek wirusa. Stąd stosowane są obecnie powszechnie inhibitory odwrotnej transkryptazy (nukleozydowe i nienukleozydowe) oraz inhibitory proteazy. Pierwsze mają za zadanie zakłócać proces przepisywania kodu genetycznego wirusa z RNA na DNA, drugie, natomiast hamują aktywność proteazy powodując, że z zakażonej komórki uwalniają się wprawdzie nowe cząsteczki HIV, ale nie są one w stanie zakażać nowych komórek (Ibidem, s. 25).
Jeszcze w roku 1996 w terapii antyretrowirusowej (ARV, HAART) stosowano tylko jeden lek. Teraz już wiadomo, że monoterapia, to błąd. Leczenie skojarzone (złożone z kilku leków) przedłuża okres bezobjawowego życia z HIV, poprawia wydolność układu immunologicznego, opóźnia pojawienie się oporności HIV na leki (Ibidem, s. 5).
W roku 2002 zakończono badania nad jeszcze jednym rodzajem leku. Jest to inhibitor fuzji, dopuszczony do stosowania pod nazwą T20. Zapobiega on wniknięciu wirusa do komórki odpornościowej. Inhibitory fuzji jeszcze w 2002 roku były lekami nadziei dla wszystkich osób seropozytywnych, u których rozwijała się oporność na inne rodzaje dostępnych leków. Tymczasem, 5 lat później, trwają badania nad dwoma innymi grupami leków – inhibitorami integrazy i koreceptorów, nie mówiąc już o częstych doniesieniach o kolejnych odkryciach, które mogą pomóc w tworzeniu skutecznych leków.
Stosowanie terapii ARV
W 1996 roku na konferencji w Vancouver zarówno lekarze, jaki i pacjenci
z ogromnym entuzjazmem podchodzili do skutków ARV. Pojawiły się wówczas doniesienia o poprawie długości i jakości życia przy pomocy leków antyretrowirusowych, o korzyściach z leczenia u osób z liczbą komórek CD4 mniejszą, niż 500/mm3 (u zdrowego, niezakażonego człowieka norma wynosi 1200- 900 CD4/mm3). Wspierała je również teoria amerykańskiego badacza, Davida Ho, który twierdził, że wcześnie rozpoczęte (najlepiej krótko po zakażeniu, a jeszcze przed pojawieniem się przeciwciał anty- HIV), silnie działające leczenie antyretrowirusowe może w ciągu dwóch, trzech lat doprowadzić do eliminacji wirusa z organizmu. Uczestnicy konferencji zaczęli się nawet zastanawiać, czy nie nadchodzi koniec AIDS (D. Rogowska- Szadkowska, 1998, s. 10). Już rok później okazało się jednak, że teoria Ho nie sprawdza się. HIV może przetrwać w organizmie mimo stosowania silnych leków. Pojawiły się głosy, że nie są one w stanie doprowadzić do całkowitego wyleczenia. Ponadto okazało się, iż leki te nie są tak doskonałe, jak przypuszczano. Pacjenci i lekarze donosili o licznych działaniach ubocznych, a także o dość szybkim pojawianiu się oporności HIV na leki (Ibidem, s. 10).
Obecnie wiadomo już, że stosowanie ani dostępnych obecnie leków ARV nie prowadzi do całkowitego wyleczenia. Co więcej, rozpoczynać terapię. należy ostrożnie i dopiero wtedy, kiedy organizm sam nie jest już w stanie zwalczać infekcji. Jeśli jakość życia i komfort pacjenta udaje się utrzymać na wysokim poziomie, to rekomendowana jest „cierpliwość”. Tylko ona, bowiem, może pozwolić na zaoszczędzenie alternatywnych opcji na później i odroczyć w czasie potencjalne fiasko zastosowanej kombinacji lekowej (M. Kubiak, 2002).
W praktyce ARV stosowana jest w Polsce u pacjentów, u których liczba CD4 waha się pomiędzy 200- 100/mm3, wiremia osiąga poziom > 10. 000 kopii/ mm3, bądź u tych, u których rozwinęło się już pełnoobjawowe AIDS
(D. Rogowska- Szadkowska, 1998, s. 11-13).
Obecne schematy leczenia wymagają od pacjenta rozległej wiedzy na temat terapii. Żeby, bowiem, leczenie miało szansę powodzenia, powinien on przestrzegać trudnego reżimu terapeutycznego. Wymaga to ścisłego przestrzegania dawek leku, odstępów czasu między nimi, zaleceń dietetycznych, warunków przechowywania. Niedostosowanie się do tych zaleceń, zmniejszanie dawek, częste zapominanie o ich przyjmowaniu lub o warunkach przechowywania powoduje, że nie osiągają one odpowiednich stężeń w organizmie i nie hamują dostatecznie namnażania wirusa HIV, co może doprowadzić w krótkim czasie do pojawienia się szczepów wirusa opornych zarówno na stosowane, jak
i niestosowane dotąd leki (D. Rogowska- Szadkowska, 1998, s. 7).
Ważnym jest, aby rozpoczęte leczenie nie było przerywane. Zdarza się czasem, że z powodu licznych działań ubocznych, pacjent rezygnuje z terapii bez konsultacji z lekarzem (Ibidem, s. 8). Trzeba też pamiętać, że na leczenie antyretrowirusowe lepiej odpowiadają osoby, które wcześniej nie były leczone. Pierwszy, bowiem, zastosowany zestaw ma największe szanse na spowodowanie trwałego zwolnienia replikacji wirusa (D. Rogowska- Szadkowska, 1998, s. 8).
Niestety, leki antyretrowirusowe nie są uniwersalne, a ich stosowanie możliwe bywa tylko przez pewien okres czasu, gdyż HIV uodparnia się z czasem na dany zestaw. Oporność, to każda zmiana (mutacja) wirusa, dzięki której namnaża się on dalej w organizmie mimo obecności terapeutycznych stężeń leków.
Mutacje powstają w wyniku częstych błędów odwrotnej transkryptazy podczas „przepisywania” informacji z RNA na DNA. Większość takich powstających przypadkowo mutacji czyni cząstki wirusa niezdolnymi do dalszego zakażania następnych komórek. Niestety, zdarzają się i takie mutacje, które czynią daną cząsteczkę HIV odporną na stosowane leki. Cząsteczka taka replikuje się mimo obecności leków i powoduje wzrost wiremii, ale innej już odmiany wirusa. Dlatego im bardziej leki hamują namnażanie się wirusa
w różnych momentach replikacji, tym mniejsze szanse na powstanie opornych wariantów HIV. Stąd większa skuteczność leczenia skojarzonego od monoterapii (D. Rogowska- Szadkowska, 1998, s. 15).
Mimo tego może jednak dojść do pojawienia się lekooporności. Wówczas stosowane leki powodują niejako selekcję opornych odmian. Zginą wówczas szczepy wrażliwe, oporne będą rozwijać się dalej. Dlatego tak ważne jest ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarskich, o których mowa była już wcześniej. Leki powinny silnie hamować namnażanie wirusa. Opuszczenie nawet jednej dawki może spowodować spadek stężenia leku w organizmie, poniżej poziomu koniecznego do hamowania tego procesu. Pozwala to na replikację HIV
w środowisku sprzyjającym selekcji szczepów opornych na lek (Ibidem, s. 16).
Co groźniejsze, mutacje mogą prowadzić do równoczesnej oporności na kilka leków antyretrowirusowych z tej samej grupy. Oporność krzyżowa, zatem, to sytuacja, w której stosowanie jednego leku powoduje powstawanie szczepów opornych na inne, niestosowane dotąd leki (Ibidem).
Trzeba jednakże pamiętać, że naukowcy prowadzą badania nie tylko nad lekami antyretrowirusowymi, ale również próbują stworzyć skuteczną szczepionkę przeciwko HIV. Jest to jednak bardzo trudne ze względu na szybkie mutacje wirusa. Ma on, bowiem, wyjątkową zdolność do uodparniania się na stosowane środki - nie tylko na leki antyretrowirusowe, ale również na te, stosowane w celu zapobieżenia zakażeniu.
4. Prawo a HIV/AIDS
W Polsce AIDS w roku 1986 wpisany został rozporządzeniem Rady Ministrów na listę chorób zakaźnych, podlegających przymusowemu leczeniu i stałym kontrolom lekarskim. Badania, jednak, są dobrowolne i nie wolno do nich nikogo zmusić. Osoba zakażona ma również obowiązek chronienia swego partnera seksualnego przed zakażeniem, co w praktyce sprowadza się zazwyczaj do obowiązku poinformowania go o swoim zakażeniu (A. Gładysz, 1993, s. 378-380), choć obowiązek taki nie jest zapisany w żadnym akcie prawnym.
W okresie narastania fali nowych zakażeń, sformułowano zarówno pojęcie praw osób zakażonych, jak i pojęcie praw do ochrony osób niezakażonych. Praw tych strzeże wiele międzynarodowych aktów prawnych. Niektóre z nich należą do tzw. aktów hard law ( czyli takich, które państwa członkowskie organizacji uchwalających te postanowienia zobowiązane są przestrzegać), inne- do soft law (te, które są jedynie zalecanymi rezolucjami- niejako niewiążącymi prawnie kodeksami etycznymi). Są to między innymi (za: J. Sandorski, 2002):
• Konwencja o ochronie praw człowieka i godności istoty ludzkiej wobec zastosowań biologii i medycyny (Konwencja bioetyczna). Najważniejsze tutaj są artykuły 2 i 3. Pierwszy mówi o wyższej wadze dobra jednostki nad interesem społeczeństwa i nauki, drugi, zaś,
o zasadzie sprawiedliwego dostępu do opieki zdrowotnej, gdzie „sprawiedliwy” oznacza pozbawiony wszelkich znamion dyskryminacji.
• Konwencja Europejska o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
• Rezolucja Światowego Zgromadzenia Zdrowia WHO 41/24 z maja 1988 r. pt. „Unikanie dyskryminacji osób zainfekowanych HIV oraz osób
z AIDS”, naciskająca na państwa, aby te unikały wszelkich działań dyskryminacyjnych w związku ze świadczeniem usług medycznych, zatrudnieniem, a także regulowaniem turystyki wewnętrznej oraz międzynarodowej.
• Rezolucja Światowego Zgromadzenia Zdrowia WHO nr 45. 35 z 14 maja1992 r. , która głosi, iż nie ma takich racji wynikających
z ochrony zdrowia publicznego, które uzasadniałyby zastosowanie środków arbitralnie ograniczających indywidualne prawa człowieka,
w tym przymusowego kontrolowania stanu zdrowia.
• Rezolucje Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 21 grudnia 1990 r. i 20 grudnia 1991 r. podkreślające potrzebę zwalczania dyskryminacji
i zwracające uwagę, że wszelkie dyskryminacyjne sposoby zwalczania pandemii powodują schodzenie jej ofiar do podziemia, co utrudnia skuteczną akcję na rzecz powstrzymania rozprzestrzeniania się wirusa.
• Rezolucja Komisji Praw Człowieka ONZ, która dokonała interpelacji
art. 2 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r. Zakazuje on dyskryminacji ze względu na rasę, płeć, język, religię, poglądy polityczne, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek lub JAKĄKOLWIEK INNĄ SYTUACJĘ. Komisja stwierdziła, że przez jakąkolwiek inną sytuację należy rozumieć także stan zdrowia, a więc również zakażenie HIV.
• Wytyczne w sprawie HIV/AIDS i praw człowieka z 25 września 1996 r., będące swego rodzaju katalogiem międzynarodowych standardów chroniących prawa i wolności Osób Żyjących z Wirusem HIV i Chorych na AIDS i wskazujące państwom środki, jakie należy podjąć, by standardów tych przestrzegać.
• Deklaracja Zaangażowania w HIV/AIDS ONZ aprobująca założenie Globalnego Funduszu AIDS i Zdrowia. Deklaracja ta jednak nie jest wiążąca, w związku z tym charakteryzuje ją wysoki stopień ułomności.
- Katalog praw człowieka chroniących osoby chore na AIDS, który stoi
na stanowisku nienaruszalności praw człowieka zawartych we wszystkich ważniejszych kartach i konwencjach. Obejmuje on zakaz dyskryminacji i prawo do równości przed prawem, prawa kobiet (wśród których odsetek zakażeń w świetle statystyk rośnie
w zastraszającym tempie), prawa dzieci (szczególnie chorych na AIDS, a także osieroconych w wyniku AIDS), prawa rodziny (a także prawa rodzin dotkniętych pandemią HIV/AIDS, prawo osoby zakażonej do założenia rodziny), prawo do prywatności, prawo do przemieszczania się, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, wolność od tortur i okrutnego, poniżającego i nieludzkiego traktowania i karania, prawo do wolności poglądów i swobodnego wyrażania opinii, prawa gospodarcze i społeczne (jak m. in. prawo do pracy czy prawo do korzystania z postępu naukowego i jego zastosowań).
Jednakże świadomość swoich praw jest ciągle w środowiskach osób zakażonych wirusem HIV niewystarczająca, dlatego upowszechnianie i pomoc
w interpretacji aktów prawa międzynarodowego winno się stać jednym
z ważnych celów działalności organizacji pomocowych.
BIBLIOGRAFIA:
Gładysz A.,(1993), Nietolerancja- tolerancja, w: AIDS. Epidemiologia, patogeneza, klinika, leczenie, zapobieganie, poradnictwo pod red. J. Juszczyk, A. Gładysz, Wydawnictwo Volumen, Wrocław
Juszczyk J., (1990), Vademecum AIDS, Kantor Wydawniczy SAWW, Poznań
Rogowska- Szadkowska D., (1999), Leczenie antyretrowirusowe. Poradnik dla pacjentów, Białystok
Rogowska- Szadkowska D., (2004), Leczenie antyretrowirusowe. Poradnik dla pacjentów, (www.aids.gov.pl)
Sandorski J., (2002), Międzynarodowa ochrona praw człowieka a HIV/AIDS, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań
Walkowska- Iwańska K., (2001), Co musisz wiedzieć o HIV i AIDS, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań
